شهيد آويني تعريف جديدي از هنر و هنرمند ارايه كرد / آويني با روشنفكري نسبتي نداشت

شهيد سيد مرتضي آويني

جواد شمقدري، مشاور هنري رييس جمهوري و فيلمساز عرصه دفاع مقدس، در پاسخ به پرسش خبرنگار تلويزيوني "مهر"، در خصوص ويژگي هاي هنري و شخصيتي شهيد آويني گفت :  انسان زماني كه در جايگاه هنرمند قرار مي گيرد، در اين انديشه است كه به واسطه هنري كه ارايه مي كند جايگاه خود را در اين زمينه تعيين كند. هنرمند زماني اغناء مي شود كه به ارايه اثر هنري مبادرت كند و اثر او بتواند با مخاطب ارتباط لازم را برقرار سازد. با اين نگاه كار هنري با نوعي خودنمايي همراه مي شود. اما نكته عجيب اين بود كه شهيد آويني به شدت از مطرح شدن احتراز مي كرد و خيلي ها پس از شهادت آويني بود كه متوجه شدند " روايت فتح " و صداي روحاني آن متعلق به اين شهيد است. او اثر خود را ارايه مي كرد، اما به عنوان يك هنرمند در پس اثر گمنام باقي ماند. اين كار او تعريف جديدي از هنر و هنرمند ارايه مي كرد. به اعتقاد او مخاطب بايد با اثر هنري مواجه شود، اما هيچ نشاني از صاحب اثر نمي داد.

وي خاطر نشان كرد: ويژگي ديگري كه شهيد آويني از آن برخوردار بود، اينكه در ضمن فعاليت هنري مبناهاي اعتقادي خود را در حوزه هنر تبيين مي كرد. شهيد آويني همزمان با فعاليت در حوزه فرهنگ و هنر در مباحث نظري نيز به فعاليت مي پرداخت و همواره با مباني اعتقادي و ديني خود ارتباطي تنگاتنگ داشت و در اين زمينه آثار ارزشمندي از خود به جاي گذاشت. او همزمان با فعاليت در زمينه هاي نظري هنر در كار تحقيق، مطالعه، پژوهش و نگارش هم به فعاليت مي پرداخت. نكته ديگر در مورد اين شهيد بزرگوار تعهد و توجه وي به عصر و دوره اي بود كه در آن زندگي مي كرد و حضوري جدي داشت. نقطه اوج آرمان هاي او اميد و آرزوهاي مردمي بود. در طول تاريخ هنرمندان زيادي هستند كه در گذشته و حال راه خود را رفته اند و خواست آنها با آرمان هاي مردمي متفاوت بوده است، اما سمت و سوي حركت آويني در جهت خواست مردم بود و او خود را در درياي مواج مردم گم و ناپيدا مي كرد. مركز اصلي فعاليت آويني در آن دوره جبهه و جنگ بود و آويني همواره در پرتو فرهنگ جهاد و شهادت در مركز دود و آتش به آثار خود شكل مي داد. در حوزه شخصيت فردي نيز انساني مومن، معتقد و وارسته بود كه پس از يك دوره فعاليت در زمينه هاي فكري و سياسي با پيروزي انقلاب در سايه سار ولايت خود را با آرمان هاي انقلاب همراه كرده بود و در طول فعاليتش در دوران دفاع مقدس شيفته اين آرمان ها بود. او بسيار پرتلاش و خستگي ناپذير عمل مي كرد و هرگز به فكر خودش نبود و هر جا كه از او خواسته مي شد، حضور پيدا مي كرد و با وجود همه بي مهري ها كمتر به حاشيه رفت.

جواد شمقدري - مشاور هنري رئيس جمهور

اين فيلمساز عرصه دفاع مقدس درباره نگاه آويني نسبت به جريان هاي مخالف انقلاب اسلامي توضيح داد:  آويني همانند هر انسان جستجوگري، در دوره هاي مختلف فعاليت خود نگاه متفاوتي نسبت به مباني فرهنگ و هنر داشت. در اين عرصه افرادي هستند كه همواره از يك مشرب فكري تبعيت مي كنند، اما آويني در دوره ها و زمان هاي مختلف زندگي خود نگاه متفاوتي به مسايل فكري و انديشه اي داشت. او در دوره كوتاهي كه حدود يك سال به طول انجاميد با برخي از جريان هاي فكري روشنفكري در حوزه سينما به تعامل فعال و عميق پرداخت، اما در مدت زمان كوتاهي متوجه شد كه اين گونه تعامل ها نتيجه بخش نيست. از ديدگاه او رسالت هنرمند در شرايطي شكل مي گيرد كه به سمت تعالي هنر خود گام بردارد و به سمت كمال الهي سوق يابد، اما جريان هاي فكري يا سياسي و گروه هاي التقاطي چنين شرايطي را در خود ندارند و به همين خاطر آويني از اين نوع افكار فاصله گرفت و به سمت كمال مطلوب هنرمند و ارتقاء انديشه اي و هنري خود پيش رفت. از ديدگاه اين شهيد، كمال هنرمند مومن درخالص و ناب بودن، مفهوم پيدا مي كند و بايد در تعاملات خود ارزش هاي هنري اش خالص باقي بماند. به همين خاطر او دوباره به مناطق جنگي بر مي گردد و در حال و هوايي تازه نقبي به فعاليت رزمندگان اسلام در دوران دفاع مقدس مي زند.

مشاور هنري رييس جمهور در خصوص نگاه و نظر آويني درباره سينماي قبل از انقلاب و سينماي ملي اشاره كرد:  آويني به جز چند فيلم معدود، سينماي قبل از انقلاب را در جهت اميال رژيم پهلوي مي دانست و به آن هيچ اعتنايي نداشت. او سينماي قبل از انقلاب را فاسد مي دانست و سينماي بعد از انقلاب را با وجود حركت هاي خوبي كه صورت گرفته بود، در جهت حركت به سمت سينماي در خورعظمت انقلاب اسلامي قلمداد نمي كرد. او گاهي ترديد مي كرد كه آيا مي توان سينما را پاك و پالوده كرد و در خدمت بيان ارزش هاي ناب و اعتقادات ديني و اسلامي آورد. با اين حال او در عرصه سينما به زبان خاصي در ارايه مجموعه " روايت فتح " دست پيدا كرد و اين بيان ويژه را با شيوه خاص فعاليت رزمندگان اسلام در جبهه هاي دفاع مقدس كه برگرفته از شهادت و ايثار بود، همراه و مطابق كرده بود. او از اينكه سينماي پس از انقلاب نتوانسته بود به نقطه آرماني برسد، افسوس مي خورد و فعاليت سينماگران را جرياني برخاسته از آزمون و خطا مي دانست كه به سردرگمي بيشتر سينماگران منجر مي شود. وي در يك دوره و مقطع تحت تاثير برخي فيلمسازان قرار گرفت و فيلم سينمايي " عروس " را سينماي مطلوب خواند. اما شايد در كمتر از 3 يا 4 ماه به اين مساله معتقد بود كه اشتباه كرده است و اين مساله را به صراحت به من ابراز كرد و از نتيجه اي كه گرفته بود اظهار پشيماني مي كرد. وي همواره از اينكه تا حدود سال 1370 ما هنوز نتوانسته ايم به سينماي زنده و مطلوب انقلاب اسلامي دست پيدا كنيم، اظهار ناراحتي مي كرد.

شمقدري درباره دليلي كه آويني از سينما به " آينه جادو " تعبير مي كرد، اظهار داشت:  شهيد آويني سينماي هاليوود و جاذبه ها و شيفتگي آن را نوعي جادو و شعبده بازي مدرن مي دانست. بر اين اساس قابليت و ظرفيت هاي زبان، سينما را " آينه جادو " معرفي مي كند كه انسان را از حقيقت دور مي سازد. چون جادو حقيقت نيست و سينماي غرب گاه باطل را حق جلوه دهد و حقيقت را دگرگون مي  سازد. اين شهيد با توجه به اينكه سينما از قابليت هاي زيادي برخوردار است، نسبت به سوء استفاده از اين هنر اظهار نگراني مي كرد و در همين مرحله وي دچار ترديد شد كه آيا سينما مي تواند آينه حقيقت باشد. اما به نوعي قانع شده بود كه سينما به جاي جادوگري و نشان دادن امور غير واقعي مي تواند حقيقت را بازتاب دهد. هر چند كه اين اتفاق بسيار پيچيده و دشوار به نظر مي رسد. او براي رسيدن به اين نقطه تلاش كرد تا در گام هاي اول بعضي از عناصر سينما را از فيلم ها حذف كند. براي نمونه او عنصر موسيقي را از آثار خود حذف كرد و در " روايت فتح " به جز برخي قسمت هاي پاياني كه از نوعي ساز كوبه اي استفاده مي كرد، موسيقي به كار نبرد. او در تلاش بود تا روي عناصر تشكيل دهنده سينما به صورت جدا جدا كار كند تا به زبان سينما به گونه اي شناخت و تسلط يابد كه بتوان سينما را به سمت انعكاس حقيقت سوق داد. او بر اين اعتقاد بود كه هر هنري كه روح حقيقت را در جان انسان ها بدمد و انسان را بيدار و هوشيار كند و در جبهه مقابل شيطان باشد اثري در خور توجه و تامل است.

اين سينماگر دفاع مقدس درباره خصوصيات و ويژگي هاي مجموعه مستند " روايت فتح " و عناصري كه موجب شد اين مجموعه با مخاطبان زيادي از تمامي اقشار مواجه شود، يادآور شد:  مجموعه " روايت فتح " از حدود سال 62 و 63 بود كه شكل منسجم و قابل قبولي به خود گرفت. اما " روايت فتح " به دو عنصر توجه نشان داد و به همين خاطر مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. نخست اينكه به موضوعي مي پرداخت كه مهمترين دغدغه ذهني مردم را تشكيل مي داد. مردم با دفاع مقدس در هر روز و به شكل هاي مختلف ارتباط داشتند و همين مساله نگاه ويژه اي به آنها داده بود. نكته ديگر اينكه، " روايت فتح " به خاطر تجربياتي كه در نهايت توانست به ساختار زيبايي شناختي خاصي منجر شود و دوربين بي واسطه با رزمندگان همراهي كند و حال و هوا و فضاي ذهني و صميميت هاي آنها را انعكاس دهد، مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. دوربين در اين مجموعه به صورت طولاني و با كمترين قطع به ضبط تصاوير مي پرداخت در تمامي دقايق، لحظاتي پر از سوژه را تعقيب مي كرد و حادثه اصلي را مي يافت و به بيننده اش انعكاس مي داد. اين نوع كار با دوربين ويژگي به اين مجموعه مستند داده بود كه آن را در ايران و ساير كشورهاي جهان متمايز مي كرد. در اين اثر از عنصر تدوين كمتر استفاده شده است و دوربين نقش ناظري آگاه و فعال را ايفا مي كند. به خصوص از زماني كه سيستم تصويربرداري ويديويي به تلويزيون راه يافت، اين نوع تصويربرداري ها در اين مجموعه گسترش پيدا كرد.

وي درباره دليل اينكه شهيد آويني از گونه خاص مستند سازي خود به " مستند اشراقي يا شهودي " تعبير مي كرد، توضيح داد:  اين تعبير زيبايي بود كه آويني از حال و هواي سينماي دفاع مقدس داشت. در فضاي جبهه و جنگ و فعاليت انسان هايي كه آماده شهادت بودند، مستند اشراقي تحقق پيدا مي كند. او و همراهانش بسيار جسور و بي پروا با موضوع مورد نظرشان همراه مي شدند و في البداهه با سوژه خود به گفت و گو مي نشستند. يعني گاه فيلمبردار در حال كار پرسشي به ذهنش مي رسيد و بي آنكه اين پرسش هماهنگ شده باشد از سوي فيلمبردار مطرح مي شد و رزمنده هم به پاسخ مي پرداخت. اين صداقت باعث ايجاد شرايط جديدي درعرصه مستند سازي شد كه نوعي كشف و شهود را وارد اين عرصه كرد. آويني با " روايت فتح " وارد تمامي لحظات رزمندگان مي شوند و با آنها در سنگر، كاميون، صحرا، هنگام حمله و دفاع همگام مي گردد و با سكوت و حركات خاص رزمندگان به صورتي واقعي و هماهنگ نشده همراه مي شد و احوال آنها را انعكاس مي داد.

شمقدري درباره اينكه آويني چه نوع برخوردي با مخالفان فكري خود داشت، گفت :  وي تا مقطعي كمتر خود را نشان مي داد و بيشترين تلاش و فعاليت خود را در جبهه و جنگ معطوف ساخته بود. اما با پايان يافتن جنگ به صورت مستمر به عرصه مطبوعات و مسايل نظري وارد شد و در مجله سوره به صورت رسمي مطالبي را انتشار داد كه در همان زمان با واكنش هايي مواجه شد و برخي چالش ها را به وجود آورد. زيرا نظر آويني با افكار و نظرات بسياري از روشنفكران آن زمان هماهنگي نداشت، اما هرگز به دنبال جنجال سازي نبود و به راه خود ادامه مي داد و سعي در عميق تر كردن انديشه هايش داشت. وي در اين زمينه به تعاملاتي با مخالفانش پرداخت تا به نجات اين افراد اقدام كند، اما در نهايت به اين نتيجه رسيد كه بايد فارغ از اين امور به دنبال رشد و شكوفايي انديشه هايش باشد و راه خود به سمت تعالي ادامه دهد.